مفهوم‌ها و ابزارهای تفکر نقادانه

در دنیایی که با یک ضربه نوک انگشت، جهانی از داده‌ها و اطلاعات در برابر انسان قرار می‌گیرد، معرفت چه ارزشی دارد و اصلا چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟ به هیچ وجه اغراق نیست که بگوییم امروزه در مدتی بسیار کوتاه روز، به اندازه چند برابر عمر یک انسان پیشامدرن اطلاعات گوناگون به آدم می‌رسد؛ آن هم درباره هر موضوعی و در هر حوزه‌ای. در این شرایط فقط یک گزینه به عنوان برتری ذهنی قابل طرح است: تفکر. تفکر هم ذاتا یک کنش نقادانه است. بنابراین در برابر سیل عظیم اطلاعات فقط با قدرت تفکرنقادانه می‌توان ایستادگی کرد و یا اصلا دوام آورد. دوام آورد؟ بله؛ چون اطلاعات انبوه دچار ضد و نقیض هستند. دروغ، خرافات و شایعات هم در لابه‌لای آنها کم نیست. کسی که نتواند اطلاعات را به ‌درستی غربال کند و در برابر آنها منفعل صرف باقی بماند، قطعا آسیب می‌بیند و ضرر می‌کند. بنابراین در این شرایط تفکر نقادانه نه تنها یک مزیت، بلکه یک ضرورت حیاتی است. از این روی، انتشار کتاب‌هایی در این زمینه در سراسر جهان از سالیان دور آغاز شده. در کشور ما هم تازگی ندارد، اما تقریبا همه آثار در این حوزه ترجمه هستند و غالبا حجیم. این ویژگی اثربخشی آنها را کم می‌کند. ولی این کتاب، بر خلاف دیگر آثار، هم کوچک است و هم این‌که ترجمه صرف نیست. یک بازنویسی خوب از اصل اثر است که متناسب با خواننده ایرانی به رشته تحریر درآمده است؛ بازنویسی خوبی که هیچ بخشی از محتوای کتاب اصلی از دست نرود. حتی مثال‌ها نیز بومی (ایرانی) شده‌اند؛ مثال‌های خوبی که با دقت انتخاب شده‌اند و فهم مطلب را بهتر و آسان‌تر می‌سازند. خلاصه آن‌که این کتاب از جهت صوری و محتوایی با نیازهای خواننده ایرانی متناسب شده است. اما این تفکر نقادانه چگونه انجام می‌شود؟ برای فهم آن باید به سراغ ساختار تفکر رفت.

تفکر دارای مجموعه‌ای از عناصر اصلی است؛ عناصری همچون مفاهیم، پیش‌فرض‌ها، نظرگاه‌ها و... . برای کشف، طرح و وضوح این عناصر لازم است که مجموعه‌ای از پرسش‌ها را به‌کار بگیریم. در فرآیند تفکر نقادانه سنجه‌هایی وجود دارد که باید روی این عناصر اعمال شوند؛ سنجه‌های هچون وضوح، درستی، دقت، عمق، همه‌جانبه‌نگری و ... . اعمال این سنجه‌ها بر آن عناصر نیز با مجموعه‌ای از پرسش‌ها صورت می‌گیرد. بنابراین تفکر نقادانه از خلال طرح و پاسخ‌گویی به پرسش‌های متعدد و دقیقی صورت می‌گیرد. البته در این اثر به دسته‌بندی این پرسش‌ها اکتفا نشده و مباحث تکمیلی مفیدی همچون ساختار حل مسئله، تحلیل مقاله یا کتاب و ارزیابی طرح‌ تحقیقاتی نیز در ادامه می‌آیند. همچنین مباحثی در این اثر کوچک گنجانده شده که در بیشتر آثار مشابه به چشم نمی‌خورد. به عنوان نمونه می‌توان مجموعه "فضائل فکری" را نام برد که به‌خوبی در این اثر بیان و توضیح داده شده‌اند. آقای خسروانی چهار پیوست مفید به این اثر افزوده است که جوانب گوناگون تفکر نقادانه را بیشتر روشن می‌کند؛ از روشن‌گری در باب واژه و مفهوم تفکر نقادانه گرفته تا پاسخ به اشکالات و ایراداتی که به آن گرفته‌اند و آن را زیرسوال برده‌اند.

 

قسمت هایی از کتاب مفهوم ها و ابزارهای تفکر نقادانه (لذت متن)

 

همه ما می اندیشیم. اندیشیدن طبیعت ماست. اما بسیاری از «اندیشیدن» های ما، اگر آنها را به حال خود رها کنیم و بر آنها نظارت نکنیم، متعصبانه، تحریف شده، بخشی نگرانه، ناآگاهانه، یا آلوده به پیش داوری می شوند. ولی نکته اینجاست که اندیشیدن ما بر کیفیت زندگی و نتیجه کارهایمان مستقیما تأثیر می گذارد. بی کیفیتی اندیشیدن زیان های فراوانی به ما می رساند و بر کل زندگی مان تأثیر منفی می گذارد. بنابراین، ضرورت دارد که برای ارتقای کیفیت اندیشیدنمان و رسیدن به تعالی فکری کاری بکنیم. و تنها راه برای دست یابی به تعالی فکری کوشش با برنامه و روش مند است.

---

خلاصه اینکه، سنجشگرانه اندیشی اندیشیدنی است که خودش را هدایت می کند، به خودش انضباط می بخشد، بر خودش نظارت می کند، و خودش را تصحیح می کند؛ به عبارت دیگر، اندیشیدن خود هدایت گر، خود انضباط بخش، خود نظارت گر، و خود تصحیح گر است.

 

لینک خلاصه کتاب مفهوم‌ها و ابزارهای تفکر نقادانه : ریچارد پل و لیندا الدر

https://nashrenow.com/samples/libs/nashrenow/book.html?file=/samples/books/AS_13496.pdf

https://www.alef.ir/news/3970531160.html